Gác chuông chùa Trăm Gian, một kiệt tác kiến trúc Phật giáo Việt Nam.

Truyền thuyết về Đức Thánh Bối

Chùa Trăm Gian còn mang tên thông thường gọi dân gian là miếu Sở, miếu Núi hay miếu Tiên Lữ. Tương truyền, ngôi miếu này được xây dựng vào năm Trịnh Phù thứ 10 (năm 1185), thời vua Lý Cao Tông. Chùa Trăm Gian nổi tiếng trong vùng vì ngoài thờ Phật còn thờ Đức Thánh Bối ở cung thánh bên trái của Thượng điện và chỉ có nhà sư trụ trì mới được vào hành lễ.

Xem thêm: nhà ống tân cổ điển 3 tầng

Đức Thánh Bối tên tục là Nguyễn Bình An đạo hiệu Đức Minh Chân Nhân, người gốc làng Bối Khê (huyện Tkhô lạnh Oai, Thành Phố Hà Nội) đã tu luyện ở đây thành thánh. Khi sinh sống, ngài có nhiều phép lạ, có tích lấy cà muối và nấu một niêu cơm mà cả trăm loài người thợ ăn không hết. Tương truyền năm ngài 95 tuổi, ngày rằm tháng chạp, nhân dân làm lễ thành đạo, ngài vào nhà đá ngồi nhập tịch. Đến mùng 4 Tết khi đệ tử xuất hiện nhà đá, mùi thơm tỏa ra mọi điểm. Dân làng và đệ tử đã xây tháp để lưu lưu giữ kim thân và tôn thờ là “Đại thánh Khai sơn Bình đẳng Hành nghĩa tín Bồ tát”. Từ đây, mỗi năm vào trong ngày mùng 4 tháng Giêng tổ chức tiệc tùng, lễ hội để tưởng nhớ tới Đức Thánh Bối và kéo dãn dài tới mùng 6 tháng Giêng mỗi năm.

Vẻ xinh uy nghi điểm miếu Trăm Gian.    

Trong tiệc tùng, lễ hội miếu Trăm Gian có tổ chức những cuộc tế lễ trọng thể và rước kiệu thánh linh đình, còn tổ chức những cuộc thi cỗ phụ vươngy và trình rối cạn. Đoàn khách khứa kể từ Bối Khê, quê của Đức Thánh Bối sang dự tiệc tùng, lễ hội miếu Trăm Gian được gọi là những cụ ông cụ bà Sãi quan chi phí anh, gồm 8 cụ ông và 8 cụ bà. Dân xã Tiên Lữ sử soạn cỗ bàn đón tiếp đoàn Bối Khê rất thịnh soạn, cỗ to bày trên mâm vuông hai tầng với đủ những thực phẩm sang trọng. TS. Nguyễn Quốc Tuấn tin rằng Hội miếu Trăm Gian thực ra cũng là hội làng, hội vùng, giống như hội làng Phù Đổng

Di sản phong cách xây dựng Phật giáo độc đáo và không giống nhau

Theo những vị bô lão truyền kể, núi Sở mồi nhửn chất là núi Mã (núi con ngựa), cạnh đó có núi So là con hổ, những gò đồi xung quan lạih có những tên là con Mộc, con Hỏa, con Long... toàn cỗ đã tạo phong cảnh lại hùng vĩ điểm đây.

Chùa Trăm Gian là 1 trong mỗi quần thể phong cách thiết kế không giống nhau, thuộc trên một quả đồi, những đơn nguyên phong cách thiết kế của miếu này cộng lại có toàn cỗ 104 gian nhà, tạo thành ba cụm phong cách thiết kế chính: Tam quan lại, Gác chuông và miếu chính.

Tam quan chi phí được cổ nhân xây dựng với hai trụ to lớn tạo một lối đi ở lưu giữa, hai bên là hai tường nối với hai trụ nhỏ. Với lối bẫyn vẽ xây dựng này, Tam quan chi phí đã mang đặc điểm chất như cổng đình, đình. Qua Tam quan chi phí là 1 trong mỗi sân vạch có hai dãy hành lang ở hai bên. Cuối sân là con lối uốn khục chữ “chi” nâng dần độ cao lên đỉnh đồi đi lên miếu; ở lưu giữa con lối này là rặng thông cổ thụ, tạo dựng lên nét trầm mặc của phong cảnh. Cuối lối vạch là con lối rẽ cần thì lên nhà bia, còn rẽ trái là tới gác chuông.

Gác chuông thuộc trên trục tâm của khu Tam bẫyo, hơi lệch về phía tây một chụt. Phía dưới Tam quan liêu là nhà Giá Ngự nhìn ra mặt hồ sen, điểm đặt kiệu thánh để xem trò múa rối nước, xem những trò chơi dân gian tổ chức ở hồ bán nguyệt dưới chân núi, giống như một khục sông cong cong tụ phục.

Tượng rồng được chạm tương khắc tinh xảo ở miếu Trăm Gian.

Gác chuông miếu Trăm Gian là 1 trong những trong số ít những gác chuông cổ nhất hiện còn trên đất Hà Nội Thủ Đô ngày mãng cầuy. Tương truyền, gác chuông được xây dựng vào năm 1693. Gác chuông có lối bẫyn vẽ xây dựng “nhất biến tam, tam biến cửu”, bốn cỗ vì được đặt trên 16 cột bằng mộc lim, nhưng tập trung trên bốn cột cái. Mặt bằng bẫyn vẽ xây dựng hình vuông vắn, hai tầng tám mái với nhiều hoa đao uốn hắt lên tạo cho gác chuông như một bông sen tkhô cứng khiết.

Gác chuông tương tự là 1 tác phướt nghệ thuật và thướt mỹ có độ quý hiếm cao, điêu tự khắc tinh xảo nhiều hình chạm rồng xen lẫn mây lửa mang phong thái vào cuối thế kỷ 17 thời điểm đầu thế kỷ 18. Hiện mãng cầuy, gác chuông còn treo một quả chuông cao 1,1m có đề bốn chữ Hán “Quảng Nghiêm cổ tự” được đúc năm Cảnh Thịnh thứ 2 (năm 1794). Trên chuông có tự khắc một bài bác minh của Phạm Huy Ích (1751 - 1822), là quan chi phí đại thần trải ba triều đại Lê trung hưng, Tây Sơn và Nguyễn.

Từ gác chuông qua tầm sân hẹp, leo lên trên những bậc đá xanh hình rồng mây, lên trên sân miếu có kê một chiếc sập đá hình chữ nhật rồi cho tới khu Tam bẫyo. Khu trung tâm của miếu là 1 trong tổng thể phong cách thiết kế khép kín, gồm Bái lối, Thiêu hương và Thượng điện kết thích hợp với nhau thành chữ “công”. Hai bên có hai dãy hành lang dài ăn thông với tòa Tiền lối và Hậu lối, tạo thành chữ “quốc”. Khoảng sân sau Thượng điện là Phương đình treo khánh, được xem như một nốt son điểm. Ngoài ra, miếu Trăm Gian còn tồn tại vườn tháp mộ những vị sư trụ trì và miếu trấn ở bốn góc đồi.

Các công trình xây dựng ở hai khu chính và phụ gắn kết với nhau một nhữngh hợp lí. Nếu tính gian theo kiểu truyền thống lịch sử được phân ra bởi vì những vì thì tòa Tiền lối bẫyy gian, nhưng Hậu lối cũng cùng chiều dài nhưng lại chudấu bị xếp thành 9 gian. Thượng điện chỉ có ba gian nhưng mái trước kéo dãn dài, có tường bên kéo thẳng sang Tiền lối như kiểu chữ “đinh”, tuy nhiên phần mái chìa ra tầm nhỏ ở hai bên Thiêu hương để duy trì truyền thống lịch sử chữ “công” và cũng là để nhiệt độ lọt vào Phật điện.

Về đồ vật, miếu Trăm Gian còn lưu lưu giữ được nhiều di vật quý, trong lúc đó đáng kể là đôi rồng đá thời Trần làm lan can thành bậc. Tại miếu Trăm Gian có một53 pho tượng, hầu hết bằng mộc, một số trong mỗi ít bằng đất nung, quan lại trọng đặc biệt quý là tượng Tuyết Sơn, tượng Quan Thế Âm Bồ Tát. Ở lưu giữa Thượng điện có một bệ bằng đất nung đỏ hình khối chữ nhật, trên bệ đá là đài sen, xung quan lạih trang trí nhiều hình loài vật và hoa lá, bốn góc có hình chim thần Kim Sí Điểu. Trên bệ thờ đặt những tượng Phật tam thế. Ngoài ra, những bức phù điêu La Hán và Thập điện miếu Trăm Gian được nhiều nhà phân tích tin rằng, đó là việc phối hợp tuyệt xinh lưu giữa phù điêu và khối hệ thống tượng tròn trong một ngôi miếu, là 1 hiện tượng rất lạ mắt, hầu như không hội ngộ ở những trung tâm Phật giáo khác.

Trong số những pho tượng hậu ở trong miếu, nổi trội là pho tượng Đô đốc Đặng Tiến Đông, một quan chi phí võ nổi tiếng thời Tây Sơn với thành công đã đánh tan 29 vạn quân Tkhô lạnh xâm lược, giải phóng Thăng Long - Đông Đô ngoài ách đô hộ của quân xâm lược đầu xuân Kỷ Dậu (năm 1789). GS. Phan Huy Lê cho thấy thêm năm 1927, con cháu họ Đặng cùng dân làng đã dùng phiến đá của Đặng Tiến Đông trước kia dựng Đặng tướng công bi để "lưu truyền mãi mãi" và mặt sau là bia công đức, bia hậu của ông.

Theo tấm bia Quảng Nghiêm tự bi ký dựng năm Hoằng Định 4 (năm 1603), thì ngôi miếu này xinh tuyệt vời nhất phủ Quốc Oai. Những thập niên gần đây, ngôi miếu liên tục được tu bổ, tôn tạo nhưng về cơ phiên mồi nhửn vẫn theo lối cũ. Vì những độ quý hiếm nổi trội về phong cách xây dựng, nghệ thuật và thướt mỹ điêu tương khắc nên năm 1962 miếu Trăm Gian đã được Bộ VHTTDL xếp hạng là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp quốc gia.